Quán tâm nơi tâm là Pháp hành Tứ niệm xứ, là Chánh niệm thứ 3 trong Bốn Niệm xứ. Niệm xứ thứ ba nói tắt là Quán tâm nơi tâm, nói đầy đủ là: Nhớ đến tích cực chú tâm quán sát tâm nơi tâm.
Tại sao lại lặp lại chữ tâm (quán tâm nơi tâm) mà không dùng chữ Quán tâm thôi?
Là tại vì để QUÁN SÁT TÂM thì phải có Văn tuệ và Tư tuệ do Nghe giảng và Tư duy về tâm mà có và khi thực hành để có Tu tuệ thì phải QUAN SÁT TRỰC TIẾP KHI TÂM KHỞI LÊN, KHI TÂM HIỆN HỮU.
Quán sát tâm nơi tâm là quan sát trực tiếp tâm khi nó có mặt, khi nó hiện hữu và trực tiếp Tuệ tri được:
- Tuệ Tri Tâm vừa là Danh từ chung ám chỉ tất cả các thứ tâm (có rất nhiều thứ tâm khác nhau) vừa là Danh từ riêng để chỉ các thứ tâm khác nhau, các loại tâm khác nhau.
- Tuệ Tri Tâm có rất nhiều thứ tâm khác nhau và có thể chia làm 4 nhóm (uẩn) là Thọ – Tưởng – Hành – Thức
- Tuệ Tri có bao nhiêu thứ tâm thuộc Thọ (Cảm giác), thuộc Tưởng (tâm Thấy), thuộc Hành (các Hành vi), thuộc Thức (Biết – Tư tưởng).
- Tuệ Tri Duyên khởi các thứ tâm đó để Tuệ tri chúng Vô thường, Vô chủ vô sở hữu (Vô ngã)
- Tuệ Tri Duyên khởi lộ trình tâm Bát tà đạo để Tuệ tri Khổ đế và Tập đế, Duyên khởi lộ trình tâm Bát chánh đạo để Tuệ tri Diệt đế và Đạo đế.
Tuệ tri 4 cái đầu rất quan trọng nhưng cái thứ 5 mới có tính quyết định. Vì sao vậy?
Tại vì, ví như một người lần đầu tiên nhìn thấy và được giới thiệu nên biết rõ từng chi tiết, từng bộ phận của một chiếc xe đạp đã được tháo rời: này đây là săm lốp, van, xích, dĩa, khung, vành vv…
Nếu là lần đầu tiên chỉ Thấy và Biết các bộ phận của xe đạp như vậy thôi, người này sẽ không biết cái xe đạp là như thế nào, xe đạp vận hành như thế nào, kết quả mang lại lợi ích gì.
Và người này cũng sẽ không biết cách thức để KẾT NỐI THỨ TỰ TỪNG ĐÔI MỘT CÁC BỘ PHẬN để hình thành nên chiếc xe đạp và vận hành nó.
Cũng y như vậy, Tuệ tri 4 cái đầu mà không Tuệ tri được Con đường hai ngã Bát tà đạo và Bát chánh đạo thì không thể Tuệ tri được Bốn sự thật Khổ Tập Diệt Đạo, không thể Tuệ tri Tứ thánh đế là Bốn sự thật mà bậc Thánh đã giác ngộ.
Pháp hành Tứ niệm xứ là thực hành 4 loại Chánh niệm hay Bốn loại trí nhớ chánh về Thân Thọ Tâm Pháp gọi tắt là Quán Thân Thọ Tâm Pháp nhưng thực chất là Quán Tâm Nơi Tâm mà thôi chỉ là chia ra cho dễ thực hành.
Quán thân, Quán thọ, Quán tâm, Quán pháp thì đều là Quán tâm, đều là Quán Thọ, Tưởng, Hành, Thức (Cảm giác, Thấy, Hành vi, Biết).
– Thiền sư Nguyên Tuệ –